Byłem w Abchazji w 1990 r. Formalnie dwa lata przed rozpoczęciem działań wojennych, ale w istocie już w trakcie konfliktu. Na rogatkach miast stały abchaskie check-pointy, po napaściach na manifestacje niepodległościowe – z autonomicznej republiki praktycznie usunięto gruzińską milicję i bojówkarzy, jednak w każdej chwili oczekiwano ich ataku. Górale gotowi byli do walki.

Niepodległość nie dla wszystkich

Inaczej niż w innych republikach – w Abchazji nie wiecowano, nie odbywano nie kończących się zebrań, nie opowiadano sobie jak to cudownie będzie po rychło spodziewanym upadku ZSSR. Przeciwnie, chociaż Abchazi byli wśród założycieli Związku (i to na prawach samodzielnego podmiotu, a nie autonomii w obrębie znienawidzonej historycznie Gruzji) i chociaż niewiele dobrego spotkało ten mały naród w poprzedniej epoce – to tym bardziej byli pewni, że przyszłość nie będzie żadną krainą „zachodniego dobrobytu”, a pogodna twarz Eduarda Szewardnadzego powtarzającego tylko, że „nie będzie odwrotu z drogi pieriestrojki” – dla Abchazów była szyderczą maską, zza której już wychylał się gruziński „liberalny nacjonalista” Dżaba Joseliani i jego krwawi Mcheridoni.

Pamiętam również rok 1990 i wybuchłe wtedy wykwity prometeizmu w Polsce, te emocjonalne pochwały dla Litwinów tłamszących właśnie polskie dążenie do autonomii na Wileńszczyźnie, te pogłębione analizy dowodzące „prawa do samostanowienia narodów Kaukazu” (w tym Gruzinów) – i całkowity brak odpowiedzi na podstawowe pytania: po pierwsze – co w zamian? Jaka idea i organizacja powstrzyma te wszystkie nienawidzące się genetycznie narody i plemion, trzymane dotąd strachem (bądź realnie istniejącą sowiecką wspólnotowością) – przed rzuceniem się sobie do gardeł? Po drugie zaś – kto i na jakiej podstawie decyduje, że dane dążenie niepodległościowe jest słuszne, godne poparcia międzynarodowego i szlachetne – a które wraże, podle separatystyczne i zasługujące na wspólne zduszenie?

Kolejne odsłony abchaskiego dramatu związane były właśnie z pozostawieniem tych kluczowych kwestii bez rozwiązania, nadto zaś były pochodną uznania wówczas Gruzji za najbardziej użyteczne i zaawansowane narzędzie dla wciągania przestrzeni post-sowieckiej w orbitę wpływów Zachodu. Stąd właśnie ze stołka prezydenckiego w Tbilisi strącony został Zwiad Gamsahurdia, nieco szalony, mocno nacjonalistyczny, agresywny, ale jednak zaczynający niegdyś swą niepodległościową karierę jeśli nie razem, to w każdym razie nie wprost przeciw Abchazom – a władzę w republice przejęli formalnie narodowi, ale przede wszystkim mafijno-prozachodni Mcheridoni – Jeźdźcy (a za nimi ulubieniec i Zachodu, i Borysa Jelcyna – Szewardnadze). Od ich napaści na Abchazję zaczęła się wojna, która przyniosła straszliwe zniszczenia kwitnącym w czasach sowieckich abchaskim kurortom, z Suchumi i Picundą na czele, mnie zaś kojarzy się przede wszystkim z serią migawek, w których w miejscach moich dawnych spacerów z abchaskimi i gruzińskimi kolegami stały wyrzutnie rakiet i punkty opatrywania rannych. Był to kontrast, do którego przez następne dekady zdążyłem się przyzwyczaić, najpierw w b. Jugosławii, a ostatnio także w Donbasie. Wówczas jednak była to względna nowość – szczęśliwy świat zwykłych ludzi rozpieprzony i rozstrzelany dla czyjegoś projektu geopolitycznego…

Abchazja ofiarą pro-zachodniej polityki Kremla

Zakończenie działań wojennych nie oznaczało zresztą końca kłopotów Abchazów. Mało znanym przyczyną obecnej wciąż bardzo trudnej (zwłaszcza pod względem ekonomicznym) sytuacji Abchazji jest to, co nastąpiło po zwycięskiej wojnie o niepodległość. Dzięki pomocy ochotników z całego północnego Kaukazu, Kozaków, a ostatecznie także zaangażowaniu Federacji Rosyjskiej bez entuzjazmu rozdzielającej walczące strony – udało się uzyskać w 1994 r. ostateczną pacyfikacją, a niepodległa republika mogła okrzepnąć pod rządami Władysława Ardzinby. Cóż z tego jednak, że przestano strzelać – ale Abchazję postanowiono zagłodzić?

Kraj pozbawiony ciężkiego przemysłu, będący niegdyś cytrusowym zapleczem ZSSR, czepiący dochody z turystyki – postawiono w stan całkowitej blokady ekonomicznej. Także – niestety – ze strony aspirującej do sympatii Zachodu Rosji. Sprzeciw Gruzji (niezniesiony do dziś dnia) nie pozwala ani na otwarcie lotniska w Suchumie, ani na uruchomienie połączeń kolejowych (osobowych ni towarowych, a nawet tranzytowych – choć niegdyś właśnie tędy pociągami Rosja handlowała z Armenią). Jedyny ruch mógłby się więc odbywać tylko przez granicę lądową z Rosją. Sęk w tym jednak, że w latach 1994-2008 ta bynajmniej nie chciała uznać niepodległości republiki, której drugą ręką pomagała wszak chronić przed Gruzinami!

Abchazja stała się więc pierwotnie ofiarą rozwalenia Związku Sowieckiego przez jego własnych przywódców, następnie – została zaatakowana przez cieszących się przyzwoleniem Zachodu gruzińskich nacjonalistów, by na półtorej dekady znaleźć się w czarnej dziurze wywołanej najpierw jelcynowską smutą (której elementem była mała stablizacja rosyjsko-gruzińska w oparciu o relacje Jelcyn-Szewardnadze), a dalej także słabością wchodzącej dopiero kremlowskiej ekipy Władymira Putina, zdeterminowanej początkowo, by poświęcać peryferia w zamian za jarłyk z Zachodu.

Rosja obudzona

Oczywiście, Abchazi sobie radzili. Oczywiście, kwitł przemyt. Oczywiście znowu (jak w XIX wieku) emigrowali i oczywiście w międzyczasie zajmowali się także braniem za łby między sobą, czyli zajęciem lubianym przez wszystkie ludy południa. Jednocześnie jednak cały czas wiedzieli, że chcą zachować samodzielność, a więc stanowili zaprzeczenie nowej tendencji, typowej dla XXI wieku, kiedy to stonowano wcześnie rozbuchane nacjonalizmy i tendencje niepodległościowe, zastępując je śpiewką o integracji i kooperacji. I co zabawne, dla południowego Kaukazu miano je zrealizować w taki sam sposób, jak poprzednio – przez gruzińską inwazję!

Cezurą w historii najnowszej Abchazji pozostaje inwazja Mikheila Saakashviliego na Osetię Południową w 2008 r. Tak jak wojna abchaska oznaczała symbolicznie początek rosyjskiej bierności i politycznego minimalizmu w tym rejonie świata – tak wojna osetyńska fazę tę zakończyła. Udanej militarnej kontrofensywie rosyjskiej towarzyszył bowiem pierwszy zdecydowany krok ówczesnej administracji kremlowskiej: uznanie niepodległości Abchazji i Osetii Południowej. W ślad za tym przyszły pojedyncze na razie deklaracje innych stolic (m.in. z Caracas i Damaszku), przede wszystkim jednak tak pomoc rosyjska, jak i współpraca w odbudowie kraju wreszcie nabrały tempa i oficjalnego charakteru.

Dlaczego warto jechać do Abchazji

Rosyjsko-abchaska granica w 2019 r. jest prawdziwą granicą (przynajmniej po stronie rosyjskiej) – stąd np. wyskakując na jeden dzień do Picundy warto sprawdzić, czy ma się wielokrotną wizę rosyjską, inaczej po opuszczeniu Federacji można do niej nie wrócić. Z drugiej strony – wobec wspomnianych wcześniejszych trudności budżet republiki nie mógłby funkcjonować bez rosyjskiej pomocy, w tym zresztą w formie pożyczek i kredytów, ale także inwestycji we wspólne przedsięwzięcia infrastrukturalne (w które wciąż trudno uwierzyć znając stan abchaskich dróg). Według różnych szacunków – Rosja odpowiada za od 10 do nawet 14 proc. abchaskiego rocznego budżetu, przy czym różnica ta nie może dziwić, skoro dane na jego temat podawane są nader ogólnie nawet przez kierowników polityki finansowej republiki. To jednak wciąż jest Kaukaz – kiedy więc słyszymy, że „około połowy wpływów nadal pochodzi z handlu”, to możemy dobrze zrozumieć, że mowa zarówno o tych transakcjach, które są rejestrowane, jak i tych, które niekoniecznie… Dość wspomnieć, że spora część legendarnych korków w Soczi składa się z aut na abchaskich numerach – i to wozów naprawdę z górnej półki (z ukochaną ze względu na rozmiary Toyotą Land Cruiser na czele), oczywiście z kierownicami obowiązkowo po prawej stronie (jako import bezpośrednio z Japonii, omijający część ograniczeń obowiązujących na granicach Federacji).

Z drugiej strony co innego mają robić Abchazi wobec wspomnianej, trwającej blokady komunikacyjnej? Potencjał abchaskiego przetwórstwa cytrusów został zdruzgotany i wciąż sięga ledwie 10 proc. przedwojennego, zniszczono 90 procent sanatoriów, a promenada – Primorie w Suchumie (niegdyś o niebo piękniejsza od breżniewowskiego Soczi) wciąż wygląda jak po próbie zatopienia, podczas gdy Soczi Putina to dziś kurort klasy międzynarodowej. Czy więc pośrednio namawiam czytelnika do wizyty w czymś na kształt czernobylskiej Zony Zero? Nic z tych rzeczy, jednocześnie bowiem w ciągu ostatniej dekady powstało w republice blisko 350 nowych obiektów hotelowych – w tym kilka o standardzie jak najbardziej światowym, a choć ich otoczenie to mieszanka gry post-apokaliptycznej z sowieckimi wspominkami – to jest to jednak kraj niesłychanie atrakcyjny turystycznie, niezwykle wręcz tani (nawet w porównaniu z Rosją), a nadto całkowicie spokojny, pozbawiony innego niż architektoniczne wspomnienia wojny.

Abchazję odwiedzić więc warto, jest to możliwe zupełnie apolitycznie, przy skorzystaniu ze zwykłej oferty któregoś z rosyjskich biur podróży, choćby przy okazji po-olimpijskich, morskich, górskich i sanatoryjnych atrakcji pobliskiego Soczi. Pozostaje jednak pytanie o polityczną przyszłość republiki.

Nowy-stary prezydent gwarantem niepodległości

Inauguracja prezydenta Raula Chadżymby, który uzyskał reelekcję w wyniku najspokojniejszych wyborów w historii Abchazji odbędzie się 9. października i ma stanowić święto tego liczącego 240 tys. mieszkańców państwa. Jego władze – z premierem Walerym Bganbą, który przed paroma dniami przyjął delegację polskich dziennikarzy i działaczy społecznych – są przekonane, że pomimo chwilowego spowolnienia gospodarczego (spowodowanego problemami gospodarki rosyjskiej) w Abchazji może być już tylko lepiej. Ktoś mógłby dodać, że niby słusznie, skoro gorzej już było – ale faktem jest, że uwolnieni od politycznych zmartwień rosyjskim uznaniem Abchazi po prostu starają się skupić na gospodarce, jak dotąd bezskutecznie próbując skłonić Gruzinów po prostu do rozmów o interesach – potencjalnie obopólnie korzystnych (wspomniany tranzyt kolejowy). I mają argumenty po swojej stronie, choćby legitymizując się zrealizowanym wpuszczeniem do kraju dawnych gruzińskich uchodźców, obecnie korzystających z pełni praw kulturalnych czy oświatowych.

Prezydent Chadżymba sam zresztą wydaje się być najlepszym gwarantem dbania o interesy o własnego państwa i narodu – czasem nawet nieco… przesadnym. Nie tylko bowiem obywatelem niemal nieuznawanej Abchazji wcale nie tak łatwo zostać (choćby by cieszyć się 10-procentowym podatkiem dochodowym o dość umownej, powiedzmy ściągalności). Również własność ziemi (choć już nie nieruchomości, zwłaszcza nowych inwestycji) pozostaje w przeszło 50 proc. w rękach państwa, słowem władze w Suchumie starają się być ostrożne i nie szafować swoim statusem w sposób drażniący większych sąsiadów i opiekunów. Z drugiej jednak strony prezydent nie zawahał się udzielić swego poparcia dążeniu do autokefalii ze strony miejscowej Cerkwi, choć budzi to nie tylko zrozumiały sprzeciw Gruzji, ale i brak zachwytu Patriarchatu Moskiewskiego rozumiejącego, że rozplątanie worka z autokefaliami znowu zaostrzy nomosowy kryzys na Ukrainie (z sytuacji w abchaskim prawosławiu stara się, jak zwykle, korzystać wypróbowany w takich sytuacjach siewca zamieszania – Patriarchat Konstantynopolitański). Słowem – Abchazi naprawdę uważają, że czas pracuje na ich korzyść. I być może mają rację, ale…

Puścić mniejszego, żeby złapać większego?

Ale w przypadku Abchazji zwraca uwagę pewna cykliczność dotykających ją zdarzeń, odbywających się jakby po przeciwcyklach. Przyjrzyjmy się sekwencji:

– Najpierw pada hasło rozpadu ZSSR i jego rozdziału według linii etnicznych. Narody ZSSR zaczynają szukać drogi do samostanowienia.

– Następnie proces ten zostaje wyhamowany, inicjatorzy dezintegracji chcą bowiem uchwycić w garście możliwie funkcjonalne fragmenty (stąd zachodnie postawienie w wojnie abchaskiej na stronę gruzińską).

– Częściowa przynajmniej pacyfikacja i stagnacja, kosztem mniejszych podmiotów, które zostaną wypchnięte poza stan równowagi osiągnięty dla większych obszarów.

Spójrzmy też co nastąpiło później:

– Ponowny wzrost dynamiki, wraz z kolejną próbą użycia nacjonalizmu gruzińskiego przez Stany Zjednoczone i „Izrael”, tym razem pod hasłem „reintegracji państwa i regionu”.

– Wraz z odparciem agresji wzmocnienie niezależności i pozycji małych podmiotów, jak właśnie Abchazja i Osetia Południowa, pojawienie się nowych, w podobnej sytuacji jak Doniecka i Ługańska Republika Ludowa, obronione przez szowinizmem ukraińskim.

Pytanie na dziś brzmi zatem: na jakich warunkach dojdzie do nowej fazy pacyfikacyjnej?

Rosja już raz o mało nie utraciła Abchazji, za wszelką cenę dążąc do ułożenia sobie jakiegoś modus operandi z Gruzją, a za jej pośrednictwem z Zachodem. Dziś oczywiście jakakolwiek kapitulacja Moskwy nie jest możliwa, skoro jednak znajdujemy się w przeciwcyklu – czy Kreml nie będzie się starał poświęcać już trzymanych wróbli, by upolować większe sztuki?

Mówiąc bez metafor – nikt znający bieżącą politykę rosyjską nie może mieć pewności: czy choćby szansa na zbliżenie z Ukrainą nie zmniejszy skali poparcia Federacji dla Donbasu? Czy próba uzyskania kondominialnego statusu Mołdawii nie oddala na plan dalszy interesów wiernych, ale słabych Naddniestrza i Gagauzji? Na skalę międzypaństwową próba ocieplenia stosunków rosyjsko-azerskich doprowadziła wszak do chwilowego ochłodzenia relacji rosyjsko-armeńskich, w efekcie czego w Erewaniu urzędują dziś siły kojarzone raczej z ośrodkami zachodnimi. Moskwa gra o dużo, licytuje coraz wyżej – ale czy takiej Abchazji wystarczyłaby rola żetonu w grze z Gruzją?

Abchazja potrzebuje własnego Kadyrowa!”

Z pewnością nie. I Abchazi są pewni, że oficjalne uznanie przynajmniej zabezpiecza ich przed bezpośrednim przehandlowaniem w imię wyższej racji. Z kolei jedno z najlepszych podsumowań ich własnej sytuacji padło podczas zakończonej właśnie kampanii prezydenckiej: „Abchazja potrzebuje własnego Kadyrowa!”. To prawda, że legenda czeczeńskiego przywódcy sięga tej części makroregionu – choć sami Abchazi dodają, że w przeciwieństwie do Czeczeńca nie śnią o Kremlu wystarczyłoby im, by Suchum wyglądał jak Grozny.

Prezydent Chadżymba i premier Bganba wierzą, że uda im się do tego doprowadzić nawet z republiką poza składem Federacji Rosyjskiej. I choćby za to, że na początku lat 90-tych polscy prometeiści jakoś dziwnie zapomnieli poprzeć niepodległościowych starań Abchazji – należy im się za to po polskiej stronie zadośćuczynienie. Docelowo – oczywiście w postaci uznania niepodległości republiki przez Polskę. Wcześniej zaś i indywidualnie – np. poprzez skorzystanie z jej oferty turystycznej.

Mandarynki dla dzieci, czacza dla tatusia, a dla mamy z całą rodziną turnus w Picundzie – jeszcze nigdy geopolityka nie była tak przyjemna!

Konrad Rękas